പശ്ചിമഘട്ടത്തിന്റെ താഴ്‌വരയിൽ, ബാവേലി നദിയുടെ തീരത്ത്, കൊട്ടിയൂരിൽ വൈശാഖ മഹോത്സവം ആരംഭിച്ചു. മഴയിൽ കുതിർന്ന വനങ്ങളിൽ, പ്രകൃതിയും ആചാരങ്ങളും ഒന്നായിച്ചേരുന്ന ഈ ഉത്സവം ഒരു മാസം നീണ്ടുനിൽക്കും. ഇടവത്തിലെ ചോതി മുതൽ മിഥുനത്തിലെ ചിത്തിര വരെയാണ് (ജൂൺ 8 മുതൽ ജൂലായ് 4 വരെ) ആഘോഷങ്ങൾ.

ക്ഷേത്രമില്ലാ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ മാഹാത്മ്യം

വർഷത്തിൽ ഉത്സവ ദിവസങ്ങളിൽ മാത്രം തുറക്കുന്ന അക്കരെ കൊട്ടിയൂർ ക്ഷേത്രമാണ് പ്രധാന വേദി. ഇവിടെ ഔപചാരികമായ ഒരു ക്ഷേത്രഘടനയില്ല; നദിയിലെ കല്ലുകൾ കൊണ്ട് നിർമ്മിച്ച മണിത്തറയിലാണ് സ്വയംഭൂവായ പരമശിവന്റെ പ്രതിഷ്ഠ. ശക്തമായി ഒഴുകുന്ന ബാവേലി നദി പോലും മണിത്തറയെ വലംവെച്ച് ഒഴുകുന്നത് ഇവിടുത്തെ ആത്മീയ പ്രാധാന്യം വർദ്ധിപ്പിക്കുന്നു.

ഐതിഹ്യങ്ങളുടെ നാട്, ദക്ഷിണ കാശി

കൊട്ടിയൂർ തീർത്ഥാടനം വടക്കൻ മലബാറുകാർക്ക് കാശി ദർശനത്തിന് തുല്യമാണ്.
 ദക്ഷിണ കാശി എന്നും ഇത് അറിയപ്പെടുന്നു.

ദക്ഷയാഗത്തിൽ സതീദേവി ദേഹത്യാഗം ചെയ്ത പുണ്യഭൂമിയായാണ് കൊട്ടിയൂർ അറിയപ്പെടുന്നത്. കണിച്ചാർ, നീണ്ടുനോക്കി, പാമ്പുറപ്പൻ തോട്, പാലുകാച്ചിമല തുടങ്ങിയ സ്ഥലനാമങ്ങൾ ഈ ഐതിഹ്യങ്ങളെ ഉറപ്പിക്കുന്നു. നൂറ്റാണ്ടുകൾക്ക് മുൻപ് കുറിച്യരാണ് ഇവിടെ ദേവസാന്നിധ്യം കണ്ടെത്തിയതെന്നാണ് വിശ്വാസം.

ഗോത്ര-ബ്രാഹ്മണ ആചാരങ്ങളുടെ സംഗമം

കൊട്ടിയൂർ വൈശാഖ മഹോത്സവം ഗോത്ര ആചാരങ്ങളും ബ്രാഹ്മണ ചടങ്ങുകളും ഒരുപോലെ സമ്മേളിക്കുന്ന ഒരു അപൂർവ്വ ഉത്സവമാണ്. ഒറ്റപ്പിലാൻ എന്ന കുറിച്യനാണ് കൊട്ടിയൂരിലെ സ്വയംഭൂ വിഗ്രഹം കണ്ടെത്തിയതെന്നാണ് വിശ്വാസം. ഉത്സവകാലമൊഴികെയുള്ള 11 മാസവും അക്കരെ കൊട്ടിയൂരിന്റെ ചുമതലക്കാരൻ ഒറ്റപ്പിലാനാണ്. ഉത്സവത്തിന് മുന്നോടിയായിട്ടുള്ള നീരെഴുന്നള്ളത്തും പ്രധാന ചടങ്ങാണ്. ചോതി വിളക്ക് തെളിയിക്കുന്നതോടെ നെയ്യാട്ടം എന്ന പ്രധാന ചടങ്ങ് തുടങ്ങുന്നു.

ഭക്തിയുടെ അനുഭൂതി

ബാവലി നദിയിലൂടെ കാൽ നനച്ച് മണ്ണിൽ ചവിട്ടി ദേവനെ തൊഴുന്നത് കൊട്ടിയൂരിലെ ഒരു പ്രധാന അനുഭൂതിയാണ്. ഇത് ഭക്തരെ ഉള്ളുണർത്തുന്നു. നെയ്യ് സമർപ്പിക്കുന്ന നെയ്യാട്ടം മുതൽ സമാപന ചടങ്ങായ തൃക്കലശത്ത് വരെ നീളുന്ന ഈ വൈശാഖ മഹോത്സവം ഭക്തർക്ക് ആത്മീയമായ അനുഭവം നൽകുന്നു.